دوستی بدون اعتماد؛ تقاطع یا تعارض منافع اقتصادی روسیه، چین و ایران؟
در روزهای اخیر و در حالی که روسیه توسط بسیاری از اقتصادهای توسعه‌یافته غربی تحریم شده بحث حمایت احتمالی ایران و چین از نظام بانکی روسیه مطرح شده است که در این رابطه باید گفت چنین چیزی حتی اگر میسر باشد، دردی را از دردهای نظام مالی تحریم‌زدۀ روسیه علاج نمی‌کند. در این بین نگاهی به سرگذشت تحریم ایران و به ویژه آنچه با قطع دسترسی بانک‌های ایرانی به سوئیفت در آبان ۱۳۹۷ رخ داد، خالی از لطف نیست.در پاییز ۱۳۹۷ و به دنبال فشار آمریکا، ارتباط اکثر بانک‌های ایرانی به سوئیفت قطع شد. ایران برای اینکه برخی از مشکلات ناشی از این اقدام جبران شود، سامانه پیام‌رسان الکترونیکی مالی (سپام) خود را به سامانه پیام‌رسان مالی روسیه (ای پی اف اس) وصل کرد تا در معاملات میان این دو کشور وقفه‌ای ایجاد نشود.
روز ۲۴ آذر ۱۴۰۰ پس از مذاکرات ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور فدراسیون روسیه و شی جین پینگ، همتای چینی وی، کاخ کرملین با صدور اعلامیه‌ای گفت که سامانه پیام‌رسان مالی مشترکی میان روسیه و چین توسعه خواهد شد؛ هدف از این کار، اتصال بانک‌های متعدد بین‌المللی به این پیام‌رسان اعلام شد تا در صورت تحریم یکی یا هر دو طرف توسط قدرت‌های غربی، اختلالی در تجارت فی‌مابین به وجود نیاید و تقریباً تحریم‌های غرب خنثی شود. درست است که بعضی تجار چینی و روسی با نوعی تعاتر و دادوستد پایاپای توانسته‌اند برخی تحریم‌های آمریکا علیه ایران را دور بزنند، اما مشکل اینجاست که این نوع معاملات از چابکی و ارزانی انتقالات بانکی معمولی برخوردار نیست که مشکلات ایران در پرداخت پول واردات گندم از روسیه، به خوبی روایتگر این امر است.
چین و روسیه چنانچه بتوانند سامانه‌ای مشترک برای انتقال پول را راه‌اندازی کرده و بانک‌های بزرگ و مهم را برای اتصال به آن قانع سازند، این امر قطعا منافع راهبردی عده‌ای در هر دو کشور را تامین کرده و به مذاق هر کسی خوش خواهد آمد که می‌خواهد تیغ تحریم‌ها کُند و رو و نفوذ آمریکا کم شود اما آن طور که از اخبار بر می‌آید چین و روسیه به جای این کار هر دو در تلاشند تا سامانه ملی خود را توسعه بخشند. این بدین معناست که چین و روسیه به جای آمریکازدایی نظام مالی بین‌المللی، دورِ نظام مالی داخلی خود دیوار کشیده‌اند. هرچند صدها بانک روسی سامانه اس پی اف اس را بستر انتقلات مالی قرار داده‌اند اما خارج از بانک‌های داخلی تنها تعداد انگشت‌شماری بانک‌های خارجی به سامانه روسی متصل شده‌اند؛ علاوه بر این بسیاری از بانک‌های خارجی که به این سامانه متصل هستند به ندرت از آن استفاده می‌کنند چراکه عملکرد ضعیف و محدودیت‌های زمانی استفاده از اس پی اف اس باعث بی‌رغبتی بانک‌های خارجی به اتصال و استفاده از آن شده است. بر خلاف انتظارات کاخ کرملین تنها یک بانک چینی، بانک چین، به عضویت این سامانه در آمده است.
راهبرد روسیه در این زمینه دفاعی است. این در حالی است که چین، راه‌اندازی سامانه پیام‌رسان مالی بومی خود را فرصتی برای گسترش و نفوذ خود در داخل و خارج می‌داند. به همین دلیل سامانه سی آی پی اس (سیستم پرداخت بین بانکی فرامرزی چین) به گونه‌ای طراحی شد تا کنترل و نظارت دولتی بر اقتصاد داخلی ارتقاء یابد و در عین حال امکان پرداخت به یوآن را برای شرکتی خارجی فراهم سازد. با این وجود در سطح جهانی بیشتر معاملات چین هنوز هم به ارزهای غیر یوآن صورت می‌گیرد و لذا این کشور هنوز تنوانسته است به وابستگی خود به سوئیفت پایان دهد. در نتیجه و همانند مورد اس پی اف اس روسیه، تنها تعداد ناچیزی بانک‌های خارجی عضو سی آی پی اس شده‌اند و تا زمانی که اکثر معاملات چینی در خارج به دلار انجام شود دلیل و انگیزه‌ای برای قطع ارتباط با سوئیفت نخواهد بود.
پیامدهای تحریم روسیه توسط قدرت‌های غربی همچنان مشخص نیست ولی بعید است عکس‌العمل‌های احتمالی مسکو و پکن فرقی در دسترسی ایران به بازارهای مالی بین‌المللی به وجود آورد. از آن طرف اما ایجاد و گسترش نظام مالی بین‌المللی رقیب سوئیفت از سوی چین قطعاً در واسنگتن تهدید محسوب می‌شود چراکه در آن صورت، آن سامانه استعداد آن را دارد تا نظام تحریمی آمریکا را سست و همچنین نظارت آمریکا بر نظام مالی جهانی از یک سو و از سوی دیگر توان آمریکا برای استفاده از نظام مالی جهانی برای تنبیه کشورهای غیر همسو را کم‌اثر نماید. آنچه مشخص است ایران نمی‌تواند در مخاسبات برجامی خود رو عضویت در سامانه پیام‌رسان روسیه یا چین برای جبران مشکلات مالی و اقتصادی خود حساب ویژه‌ای باز کند و در عین حال افراد تصمیمگیر که مدام از غیر قابل اعتماد بودن برخی کشورها دم می‌زنند باید از خود بپرسند که آیا روسیه‌ای که ۸۰ سال پیش به خاک ایران تجاوز کرد و امروز نیز اوکراین را مورد حمله نظامی قرار داده است، بیش از آمریکا قابل اعتماد است؟ مذاکره‌کنندگان و مسئولان هنگام موضع‌گیری و تصمیم‌گیری درباره برجام و همچنین بحران اوکراین باید نه تنها به صیانت از قدرت و اقتدار ملی ایران و تودهنی زدن به آمریکا فکر کنند بلکه به حفظ تمامیت ارضی کشور در قبال روسیۀ به شدت گسترش‌گرا بیندیشند تا بار دیگر دچار اشتباهات فاجعه‌بار دوست و دشمن‌شناسی نشوند.
